Μνήμη Μικράς Ασίας (1922 – 2022): ΤΑ ΑΛΑΤΣΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΥΘΡΑΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ (1834-1901) | άρθρο του Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη

---

παρελήφθ. 20-05-2022

ΤΑ ΑΛΑΤΣΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΥΘΡΑΙΑΣ
ΚΑΙ Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ (1834-1901)

Η Ερυθραία Χερσόνησος εκτείνεται ακριβώς απέναντι από την Χίο, εξέχοντας από τον μικρασιατικό κορμό. Κατά τον Παντ. Κοντογιάννη ο πληθυσμός της ανήρχετο, μεχρι το 1914, σε 60.000 Έλληνες και 6.000 Τούρκους.

Όπως έχει υποστηριχθεί και σε άλλες εργασίες μας, τα γεωγραφικά δεδομένα της ευρύτερης περιοχής και η απόλυτη κυριαρχία του ελληνικού στόλου καθιστούσαν, επιχειρησιακώς, κατά την οπισθοχώρηση του Ελληνικού Στρατού τον Αύγουστο του 1922, εφικτή την διακράτηση της Ερυθραίας (τουλάχιστον από τον ισθμό του Υποκρήμνου) και -για αυτούς τους λόγους- του πολυνήσου των Μοσχονησίων, γεγονός που θα αποτελούσε ένα σημαντικό πλεονέκτημα της χώρας μας κατά τις επακολουθήσασες διαπραγματεύσεις για την ειρήνη. Δυστυχώς, όμως, δεν υπήρξε η ανάλογη πολιτική βούληση.

Στο νοητό άξονα Σμύρνη – Τσεσμές (Κρήνη) τρεις ήσαν οι πόλεις την εποχή της ακμής του Ελληνισμού (ενώ στην ευρύτερη περιοχή της Ερυθραίας υπήρχαν πολλοί μικρότεροι οικισμοί ελληνικοί, τουρκικοί και μεικτοί): τα Βουρλά, ο Τσεσμές (Κρήνη) και τα Αλάτσατα σε απόσταση 10 χλμ. ΝΑ του Τσεσμέ. Ενώ, όμως, στα Βουρλά και στον Τσεσμέ υπήρχε σημαντική τουρκική μειονότης, στα Αλάτσατα ο πληθυσμός μετά το 1875 ήταν ελληνικός, γι’ αυτό και το προϋπάρχον εκεί τζαμί έπαυσε να λειτουργείται, αφού η τουρκική παρουσία ήταν οριακή (οι χωροφύλακες και οι οικογένειες τους, κυρίως), επί ενός πληθυσμού της τάξεως των 12-14.000 ατόμων περίπου μέχρι τον Α’ διωγμό (1914) και 10.000 περ. κατά την περίοδο 1920-22. (Για σύγκριση: το 1907 η Λαμία είχε 9.685 κατοίκους και η Καλαμάτα 13.123)

Κατά την κρατούσα άποψη η ονομασία της πόλεως προέρχεται από το αλάτι λόγω του υφιστάμενου αλίπεδου στο νότιο τμήμα του κάμπου, το οποίο κατά το χειμώνα κατακλύζετο από την θάλασσσα, με αποτέλεσμα να μειώνεται σημαντικά το εύρος του ισθμού των Αλατσάτων (μεταξύ Λίτζων και Αγριλιάς).

Τα Αλάτσατα ήσαν αγροτική περιφέρεια και οι Αλατσατιανοί φημίζοντο για την εργατικότητα τους. Ο ιστορικός του τόπου Φάνης Ν. Κλεάνθης σημειώνει ότι τους αρέσει να αυτοαποκαλούνται «μαμούνια τση γης». Κύρια απασχόληση τους ήταν η αμπελοκαλλιέργεια αλλά, προορατικώς, απέφευγαν την μονοκαλλιέργεια. Πραγματοποιούντο μεγάλες εξαγωγές σταφίδας κυρίως στην Κεντρική Ευρώπη. Παρήγοντο αξιόλογες ποσότητες δημητριακών, πατάτας, ρεβιθιών, γλυκανίσου κ.ά. Ενώ υπήρχαν και δεντροκαλλιέργειες (συκιές, ροδιές, αμυγδαλιές). Όμως βαθμιαίως εμφανίσθηκαν και έμποροι, τεχνίτες, βιοτέχνες και επιστήμονες, και διαμορφώθηκε μια τάξη εύπορων κτηματιών και αστών.

Το πρώτο κοινοτικό σχολείο ιδρύθηκε κατά την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνος. Ο αριθμός δασκάλων και μαθητών αυξάνετο συνεχώςκαι από το 1875 το σχολείο έγινε επτατάξιο.

Οι Αλατσατιανοί αν και υπόδουλοι, είχαν αναπτύξει πολλές κοινωνικές δραστηριότητες (σύλλογοι, νυκτερινό σχολείο για εργαζόμενους, σύσταση Βιβλιοθήκης κλπ.). Είναι χαρακτηριστικό ότι μία από τις δραστηριότητες της «Φιλοπτώχου Αδελφότητας Κυριών» (ιδρ. 1900) ήταν η κρυφή πώληση Λαχείων του (ελληνικού) Στόλου (!), γιατί προφανώς δεν ήταν δυνατή, υπό τουρκικό καθεστώς, η φανερή πώλησή τους υπέρ του ελληνικού ναυτικού, όπως αναφέρει ο ιστορικός Φάνης Ν. Κλεάνθης.

Ο θρησκευτικός ζήλος ήταν πολύ ανεπτυγμένος και εξ αυτού προέκυψε η κλίση πολλών νέων προς την ιερωσύνη και την μοναχική ζωή. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Φ. Κλεάνθης αναφέρει σαράντα τουλάχιστον Αλατσατιανούς που ακολούθησαν το ιερατικό στάδιο (από τα μέσα του 19ου αιώνος και πριν το 1922), πολλοί από τους οποίους διακρίθηκαν και τρεις μαρτύρησαν κατά την καταστροφή του 1922. Σημειώνονται, όλως ενδεικτικώς: 1) ο Αγαθάγγελος Μοσχόβης (χρημάτισε επί 47 χρόνια εφημέριος της Αγίας Σοφίας του Λονδίνου), 2) ο Καλλίνικος Διλβέης (υπηρέτησε 50 χρόνια στην ελληνική εκκλησία της Μασσαλίας), 3) ο Νικόδημος Ζαχαρούλης (Μητροπολίτης Ιωαννουπόλεως Νοτίου Αφρικής).

Τα Αλάτσατα είχαν 3 ενορίες με επιβλητικούς ναούς:

1. Ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου (μητροπολιτικός), ο νέος (ο παλαιός είχε κτισθεί το 1803-4): Οικοδομήθηκε το 1833 και το εξαιρετικής τέχνης μαρμάρινο τέμπλο του φιλοτεχνήθηκε, όπως δηλώνει χαραγμένη σ’ αυτόν επιγραφή, το 1874 από τον Ιωάννη Χαλεπά, πατέρα του Γιαννούλη. Ο Ιωάννης Χαλεπάς είχε μία από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις μαρμαρογλυπτικής κατά το β’ ήμισυ του 19οαιώνος με υποκαταστήματα στην Σμύρνη, στο Βουκουρέστι στη Σύρο κ.α. Την αγιογράφησή του πραγματοποίησε ο διακεκριμένος Καλύμνιος αγιογράφος Σακελλάριος Μαγκλής (1844-1886). Εντυπωσιακός ναός εντός του περιβόλου του οποίου υφίστατο κτίσμα όπου στεγάζοντο τα γραφεία της Δημογεροντίας και του ναού. Το πανηγύρι του ναού ήταν το μεγαλύτερο της ευρύτερης περιοχής με την συρροή προσκυνητών από όλη την Ερυθραία και τα Βουρλά.

2. Ναός της Αγίας Τριάδος. Ο θεμέλιος λίθος κατατέθηκε το 1861 αλλά οι εργασίες σύντομα διακόπηκαν. Οι εργασίες επαναλήφθηκαν το 1870 με αρχιτέκτονα τον Μάρκο Λαμπαδίτη εκ Τήνου. Ο ναός ολοκληρώθηκε το 1872 και μερικά χρόνια αργότερα πραγματοποιήθηκαν οι μαρμαρικές εργασίες από το συνεργείο του Ιωάννου Χαλεπά με επικεφαλής τον γιο του Νικόλαο, όπως αναφέρει ο Φ. Κλεάνθης. Σημειωτέον ότι τότε (1879) αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει εκεί ο Γιαννούλης Χαλεπάς, τον οποίο είχε φέρει η οικογένεια του για θεραπεία στη λουτρόπολη των Αλατσάτων (τα Λίτζα). Οι εικόνες στο αριστουργηματικό τέμπλο ήσαν έργα του Παριανού Ιωάν. Σιταρά ενώ εκείνες στον θόλο αλλά και άλλες φιλοτέχνησε ο Καλύμνιος Σακελλάριος Μαγκλής. Ο ναός της Αγίας Τριάδος θεωρείται από τους ωραιότερους του Μικτασιατικού Ελληνισμού αλλά καταστράφηκε από τους γείτονες. Κατά πληροφορία της Μαρ. Μαστροσταμάτη ερευνήτριας της ιστορίας των Αλατσάτων, ο Σακελλάριος Μαγκλής θεωρούσε τα τεχνουργήματα του σε αυτό το ναό ως τα αντιπροσωπευτικότερα του έργου του.

3. Ναός του Αγίου Κωνσταντίνου. Ο θεμέλιος λίθος κατατέθηκε το 1901. Όπως αναφέρει ο Φ. Κλεάνθης, η ανέγερση άρχισε βάσει σχεδίου του Πραξιτέλους Χαλεπά, γιου ομοίως του Ιωάννου Χαλεπά, ο οποίος ανέλαβε και την επιστασία, και εγκαταστάθηκε προς τούτο στα Αλάτσατα. Ο Φ. Κλεάνθης σημειώνει, επίσης, ότι τότε πέθανε ο Ιωάννης Χαλεπάς και ετάφη στα Αλάτσατα (1901). Ο ναός ανεγέρθηκε με δωρεάν εργασία και πολλές προσφορές σε χρήμα και εξοπλισμό. Και ο ναός αυτός καταστράφηκε.

• Σημειώνεται ότι στην ευρύτερη περιοχή υπήρχαν περισσότερα από 80 εξωκλήσσια και ότι τα Αλάτσατα σήμερα αποτελούν έναν από τους κύριους τουριστικούς προορισμούς της Ιωνίας.

Παρατήρηση: Την περίοδο της μεγάλης ακμής του Ελληνισμού στην Μ. Ασία (τέλη 19ου αιώνος και μέχρι το 1922) τα Αλάτσατα ήσαν από τις ελάχιστες πόλεις της με αποκλειστικώς ελληνικό πληθυσμό. Στην πόλη αυτή και οι τρεις ενοριακοί ναοί της συνδέοντο με την δράση σημαντικών Τηνίων καλλιτεχνών, ενώ οι δύο σπουδαιότεροι εξ αυτών με έργα επιφανούς Καλύμνιου αγιογράφου.

---

Γεώργιος Κ. Γιαγκάκης

---

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αλεξ. Γουλάκη – Βουτυρά «Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών Πύργου Τήνου» (1994).
• Αλεξ. Γουλάκη – Βουτυρά «Το εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής του Ιωάννη Χαλεπά» (1989).
• Φάνη Ν. Κλεάνθη «ΑΛΑΤΣΑΤΑ. Η χαμένη πατρίδα μου» (1987).
• Παντελή Μ. Κοντογιάννη «Γεωγραφία της Μικράς Ασίας» (1921).
• Παντελή Μ. Κοντογιάννη «Η ελληνικότης των νομών Προύσης και Σμύρνης» (1919).
  

---